Projektowanie uniwersalne

Jedną z przyczyn zaburzeń funkcji poznawczych jest otępienie. Jest ono definiowane jako nieodwracalne uszkodzenie mózgu o różnej etiologii. Według definicji ICD-10 otępienie to zespół objawów wywołany chorobą mózgu, zwykle o charakterze przewlekłym lub stopniowo postępującym przebiegu, utrzymujący się przez co najmniej 6 miesięcy. Obejmuje liczne zaburzenia funkcji korowych tj.: pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność uczenia się, język i ocena. Towarzyszą mu zaburzenia emocjonalne, zachowania i motywacji.

Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego warunkiem jego rozpoznania jest stwierdzenie upośledzenia pamięci krótko i długoterminowej i co najmniej jednego z następujących objawów:

• upośledzenie myślenia abstrakcyjnego,
• upośledzenie osądu,
• upośledzenie innych wyższych funkcji korowych takich jak zaburzenia mowy (afazja), rozpoznawania znanych obiektów i miejsc (agnozja), niezdolność wykonywania precyzyjnych ruchów (apraksja),
• zmiany osobowości.

Wymienione powyżej objawy wpływają na zdolność do pracy, uczestnictwo w życiu społecznym, samodzielność w zakresie codziennych czynności lub w kontaktach międzyludzkich.

Chory cierpiący na otępienie przypomina osobę oddzieloną od otoczenia szklanym kloszem – nie do końca rozumie co się wokół niego dzieje. Zmiana miejsca, pojawienie się obcych osób wywołuje w nim niepokój, nasila lęk, powoduje pobudzenie niejednokrotnie prowadząc do agresywnego zachowania, gdy staramy się go uspokoić. Zaburzenia orientacji, komunikacji, pobudzenie i nieakceptowalne zachowania stanowią poważny problem w opiece nad tymi chorymi.

Pomoc w orientacji w przestrzeni

Planując przestrzeń mieszkalną dla takich osób panuje generalna zasada unikania zmian w otoczeniu. Oznacza to, że nie powinniśmy zmieniać układu mebli, koloru ścian i wystroju pokoju. Każda zmiana powoduje zaburzenie orientacji – chory nie rozpoznaje swojego miejsca. To z kolei budzi lęk i prowadzi do pobudzenia. Aby temu zapobiec i wygasić wspomniane objawy stosujemy znakowanie miejsc należących do chorego, tzn. przyklejamy obrazek np. słoneczko na drzwiach pokoju, nad łóżkiem, na szafie i wielokrotnie powtarzamy choremu, że to jest jego miejsce. Podobnie odznaczamy drzwi do toalety.

Kwestia bezpieczeństwa

Zaburzenia orientacji pojawiają się szczególnie często po wyjeździe z domu w inne miejsce np. do rodziny na Święta, do sanatorium, szpitala lub zakładu opiekuńczego. Wówczas chory uporczywie szuka wyjścia aby wrócić do domu. Zabezpieczeniem przed niekontrolowanym wyjściem jest zasuwa na dole drzwi w domu pacjenta, a w placówkach opieki zdrowotnej i pomocy społecznej - drzwi otwierające się po wciśnięciu kodu lub pod wpływem specjalnego dwuręcznego uchwytu. Inną kwestią jest wędrowanie nocne. Chory będąc w domu otwiera kran z wodą, kurek z gazem i zapomina o ich zakręceniu, co sprowadza poważne niebezpieczeństwo na całą rodzinę. W celu zapobiegania takiej sytuacji można stosować blokady takie jak zabezpieczenia przed małymi dziećmi. Zburzenia orientacji mogą być przyczyną niebezpiecznej sytuacji jaką jest wyjście z domu i zgubienie się chorego. Urządzenia nadzorujące poruszanie się (np. bransoletka na rękę z wbudowanym GPS) może stanowić pomocne zabezpieczenie.

Przeciwdziałanie pobudzeniu

Taki chory bywa bardzo pobudzony dlatego placówki opiekuńcze przeznaczone dla osób z otępieniem są budowane na planie obwodu zamkniętego (okręgu lub kwadratu) zazwyczaj w środku z patio lub ogródkiem, które jest miejscem spotkań z rodziną. Przeszklony korytarz pozwala na obserwację tego co się dzieje w ogrodzie i przyciąga uwagę. Pacjenci w zaawansowanym stadium otępienia ze wzmożonym napędem psycho-ruchowym chodzą w koło i dzięki temu po pewnym czasie ich pobudzenie ulega samowygaszeniu. To pozwala na zmniejszenie ilości podawanych uspokajających leków psychotropowych.

Odtworzenie rytmu dnia i nocy

U osób z otępieniem charakterystycznym objawem jest pobudzenie narastające wieczorem i zaburzenia snu. Nazywamy to „objawem zachodzącego słońca”. Chory podsypia w dzień, a w nocy budzi się, wchodzi do różnych pomieszczeń dezorganizując życie rodzinne. Jest źródłem zmęczenia i lęku członków rodziny. Zaleca się zapewnienie choremu aktywności w ciągu dnia włączając go do zajęć domowych takich jak np. obieranie ziemniaków, prace w ogrodzie, spacer. Błędem jest sadzanie go przed telewizorem, ponieważ chory coraz mniej rozumie z przekazu medialnego i szum płynący z radia czy telewizora usypia go. W ciągu dnia okna powinny być odsłonięte, aby zapewnić dużą dawkę światła. To pobudza aktywność i wygasza omamy wzrokowe. W półmroku osoby chore na otępienie często zgłaszają, że widzą jakieś postacie, których nie ma. Te objawy męczą ich i wzbudzają lęk. Z pomieszczenia, w którym chory przebywa należy usunąć lustra, ponieważ osoba z zaawansowanym otępieniem może nie rozpoznawać swojego odbicia i traktować je jak kogoś obcego. W odtworzeniu właściwego rytmu dnia i nocy pomaga wieczorny spacer znajomą ścieżką niedaleko domu. Obecność charakterystycznych obiektów na trasie (np. pomnik osoby, figura geometryczna, karmnik dla ptaków, drzewo) może być wykorzystana do stymulacji poznawczej. Chory po pewnym czasie przyzwyczaja się do regularnej aktywności, co pozwala wprowadzić spacer jako trwały element dnia.

Kąpiel

W zasadzie osobom starszym zaleca się zamianę wanny na natrysk z wyprofilowanym lub niskim brodzikiem i uchwytami by zapobiegać upadkom w łazience. Osoby z otępieniem boją się jednak tryskającej wody. Niedobrze się czują stojąc nagie w kabinie. To sprawia, że trudno je zachęcić do kąpieli. W ich przypadku lepszym rozwiązaniem jest kąpiel w wannie w nagrzanej łazience, stosowanie miękkich gąbek do mycia, substancji zapachowych i pianki. Staramy się sprawić, aby mycie było źródłem przyjemności. Oczywiście wszelkie urządzenia pomagające w wejściu do i wyjściu z wanny, maty antypoślizgowe mają tutaj również znaczenie w zapobieganiu urazom na śliskich powierzchniach.

Działanie na zmysły

W placówkach opiekuńczych projektowane są pokoje o funkcji diagnostyczno- terapeutycznej dla osób z zaburzeniami funkcji poznawczych. Zwykle są to pomieszczenia wyposażone w miękkie sofy, fotele oraz przedmioty, które mają działać na zmysły: dotyk (np. pluszowe zabawki, przedmioty w rozmaitych kolorach i o różnej temperaturze), wzrok (rzutnik światła w wielu barwach, kula odbijająca światło), słuch (muzyka w odmiennych stylach i rytmach), węch (różnorodne zapachy) itp. W takim pomieszczeniu testuje się sposób oddziaływania różnego typu bodźców na chorego, aby ustalić co wywołuje niepokój, pobudzenie, agresję, a co sprawia przyjemność i wygasza te objawy. Dzięki temu można zastosować właściwe działanie niefarmakologiczne.

Stymulujące otoczenie

Otępienie postępuje powoli, ale nieubłaganie. Różne formy tzw. terapii niefarmakologicznej są stosowane w celu spowolnienia procesu degradacji funkcji mózgu. Oprócz narzędzi służących do ćwiczeń funkcji poznawczych istotny jest wystrój wnętrz. Stoły okrągłe dla kilku osób pozwalają na interakcję między nimi i prowadzenie terapii w grupkach 3-4 osobowych. Obrazy na ścianach powinny przedstawiać nieskomplikowane pojęcia np. zestawienie koła z trójkątem, pomarańczy z bananem – wówczas pełnią one rolę terapeutyczną stymulując kojarzenie pojęć. Na korytarzu ściana sensoryczna zawierająca różne elementy np. kółka (od roweru, walizki, wózka dziecięcego, koło nadmuchiwane), elementy drzwi (np. klamka, kołatka, zasuwa na łańcuch, gałka), szczotki (do mycia pleców, szczoteczka do zębów, do mycia naczyń, miotełka do zamiatania), materiał o różnej fakturze (wełna, plusz, nylon, plecionka ze sznurka) mają pobudzać do kojarzenia znaczeń.

Na drzwiach do pokoju można zamiast nazwiska przykleić zdjęcie osób najbliższych. Gablota ze zdjęciami i ważnymi rekwizytami przy wejściu do pokoju jest jeszcze innym sposobem oddziaływania na chorego aby łatwiej identyfikował się z tym miejscem. W pokoju chorego umieszczamy tzw. kotwice pamięci, zdjęcia i rzeczy, które mają przypominać o istotnych wydarzeniach w życiu (np. audiencja u Papieża, dyplom ukończenia studiów, ślub, uzyskanie odznaczenia, narodziny dzieci, podróż życia). Dbamy o to aby otoczenie stymulowało funkcje poznawcze i łagodziło stany pobudzenia.

Głód

Chorzy na otępienie mogą mieć nadmierne łaknienie. Zdarza się też, że z nie wyjaśnionych przyczyn nie przyjmują posiłku o rutynowej porze. Dlatego w placówkach opiekuńczych na każdym oddziale powinna być mała kuchnia z lodówką, czajnikiem, szafką, w której przechowywane jest pieczywo. W ten sposób osoby starsze na tym oddziale mają zapewniony dostęp do posiłku i płynu w razie uczucia głodu czy pragnienia, które u chorych na otępienie mogą powodować niepokój i pobudzenie.

Rytm dnia

Osoby cierpiące na zaburzenia funkcji poznawczych czują się dobrze gdy zapewnimy im niezmienny plan dnia, tj. posiłki i zajęcia pomiędzy nimi o tych samych porach. Wszelkie odstępstwa od niego powodują niepokój. Ważne jest bieżące informowanie co w danej chwili będziemy robić. Pomocne jest umieszczenie w pokoju zegara i kalendarza i wielokrotne odnoszenie się do nich aby chory miał orientację w czasie i wiedział co się będzie działo za chwilę.
Podsumowując, powyższe spostrzeżenia wskazują na istotny wpływ otoczenia, tj. tego jak jest ono zaprojektowane i zorganizowane, na funkcjonowanie osób z otępieniem oraz sposób sprawowania nad nimi opieki. Przemyślany projekt pomieszczeń dla tych chorych może poprawić jakość ich życia oraz ich opiekunów.