Autorka: Aneta Bilnicka

W tym artykule termin „głuchy” będzie używany z wielką literą „G”, małą literą „g” oraz kombinacją wielkich i małych liter „g/G”.

Głusi — pisani od wielkiej litery „G” odnoszą się do osób, które kulturowo i językowo identyfikują się ze społecznością Głuchych i które używają Polskiego Języka Migowego (PJM) jako preferowanego języka.

głusi — pisani małą literą „g” odnoszą się do osób niesłyszących lub niedosłyszących, które nie identyfikują się kulturowo i językowo jako członkowie społeczności Głuchych i nie używają języka PJM. Mogą porozumiewać się po polsku, czytając z ruchu warg lub pisząc.

g/Głusi lub osoby niesłyszące — termin ten używany jest w odniesieniu zarówno do osób, które identyfikują się lub nie jako część społeczności Głuchych.

Składam szczególne podziękowania dla Pani Judyty Koper z Biura ds. Osób z Niepełnosprawnościami UEK za sugestie, które przyczyniły się do wzbogacenia treści oraz umożliwiły bardziej wszechstronne spojrzenie na temat.

Projektowanie uniwersalne dla osób g/Głuchych

Zgodnie z definicją zawartą w art. 2 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych (org. Convention On The Rights Of Persons With Disabilities) „Uniwersalne projektowanie odnosi się do takich rozwiązań, które są użyteczne dla wszystkich ludzi, w jak największym zakresie, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznych zmian. Termin ten odnosi się do produktów, środowisk, programów i usług, i nie wyklucza urządzeń pomocniczych dla poszczególnych grup osób niepełnosprawnych” (Dz. U. 2012, Nr 0, poz. 1169).

Twórcą idei projektowania uniwersalnego był architekt i aktywista niepełnosprawności Ronald Mace. Jako dziewięciolatek, w latach 50, zachorował na polio i w wyniku choroby do końca życia poruszał się na wózku. Gdy w 1960 roku, jako student North Carolina State University’s School of Design, planował rozpocząć kurs z zakresu wzornictwa przemysłowego, dziekan kierunku zniechęcił go, twierdząc, że osoba z niepełnosprawnością nie poradzi sobie z programem nauczania. Ostatecznie Mace zdecydował się na architekturę. W 1985 roku opublikował artykuł "Universal Design: Barrier-Free Design for Everyone" w czasopiśmie "Designers West", gdzie prawdopodobnie po raz pierwszy użył terminu „universal design”.

Na stronie Centre for Excellence in Universal Design (CEUD) można przeczytać, że 7 zasad projektowania uniwersalnego zostało opracowanych w 1997 r. przez grupę roboczą złożoną z architektów, projektantów produktów, inżynierów i badaczy projektowania środowiskowego, pod przewodnictwem nieżyjącego już Ronalda Mace'a z Uniwersytetu Stanowego Karoliny Północnej. Stowarzyszenie Deaf-Association des Sourds du Canada (CAD-ASC) popiera te zasady, opowiadając się za uniwersalnym podejściem, co stanowi istotny krok w kierunku kompleksowej dostępności dla społeczności osób g/Głuchych.

Poniżej przedstawiono dobre praktyki i potrzeby osób niesłyszących zaczerpnięte z CAD-ASC i uzupełnione o najnowszą wiedzę, uwzględniając ich perspektywę w ramach koncepcji projektowania uniwersalnego:

1. Sprawiedliwe wykorzystanie (org. Equitable Use) – projekt jest użyteczny i atrakcyjny dla ludzi o różnych umiejętnościach (możliwościach), jednocześnie eliminując ryzyko sytuacji niekorzystnych, segregacji lub stygmatyzacji dla jakiejkolwiek grupy użytkowników. Niedostosowanie do potrzeb osób niesłyszących, jak brak systemów wizualnych w budynkach użyteczności publicznej stanowi istotne wykluczenie z dostępu do usług i urzędów. Dotyczy to również sytuacji bezpiecznej ewakuacji, każdy alarm przeciwpożarowy w budynku powinien być wyposażony w sygnalizację wizualną.
2. Elastyczność w użyciu (org. Flexibility in Use) – konstrukcja uwzględnia szeroki zakres indywidualnych preferencji i możliwości. Przykładem elastyczności w użyciu dla osób niesłyszących są telefony komórkowe wyposażone w funkcję wysyłania wiadomości tekstowych dla tych, którzy są pewni swoich umiejętności posługiwania się językiem pisanym, oraz funkcję wideotelefonu, który posiada funkcję korzystania z napisów automatycznych dla tych, którzy wolą korzystać z komunikacji wizualnej, a także standardowe funkcje mówienia/słuchania.
3. Prosta i intuicyjna obsługa (org. Simple and Intuitive Use) – obsługa projektu jest jasna i zrozumiała bez względu na doświadczenie, wiedzę, umiejętności językowe lub poziom skupienia użytkownika. W przeciwnym razie, jak w przypadku dekoderów i telewizorów, brak łatwo dostępnych opcji napisów może stwarzać bariery dla osób niesłyszących.
4. Dostrzegalna informacja (org. Perceptible Information) – projekt skutecznie przekazuje niezbędne informacje wizualnymi środkami, takimi jak podpisy, piktogramy czy uniwersalne symbole, eliminując tym samym barierę dla osób niesłyszących w dostępie do istotnych danych. Technologię można wykorzystać do poprawy bezpieczeństwa w domu czy w pracy, istnieje wiele produktów spełniających określone standardy. Na przykład czujniki dźwięków przystosowane do domofonów/ dzwonków mogą ostrzegać użytkowników o problemie, migając jasnym światłem i wibrując. Specjalistyczne czujniki dymu i tlenku węgla, czujniki ruchu (osoby niesłyszące coraz częściej korzystają z takich czujników ruchu np. podczas niespodziewanego otwierania drzwi lub okna, by informować o włamaniach do mieszkań/ domów), więcej informacji: https://www.facebook.com/reel/205759925599489
5. Tolerancja na błędy (org. Tolerance for Error) – konstrukcja minimalizuje ryzyko niepożądanych konsekwencji przypadkowych działań, zarówno w kontekście czynników środowiskowych, jak i projektów wizualnych, które mogą negatywnie wpływać na komfort i zdolność komunikacji osób niesłyszących. Zasada ta ma zastosowanie w przypadku czynników środowiskowych, takich jak oświetlenie, kolor tapet i farb ściennych. Słabe oświetlenie może uniemożliwić osobom niesłyszącym komunikację. Wzory tapet (tapety o jaskrawych wzorach, w jaskrawych kolorach bardzo rozpraszają), wzory zasłon i kolory farb stanowią dla osób niesłyszących szum wizualny i mogą szybko doprowadzić do zmęczenia oczu, szczególnie jeśli podczas spotkania trzeba skupić się i patrzeć na tłumacza języka migowego przez wiele godzin (dobrze w takich przypadkach robić krótkie przerwy do 45 minut). Tłumacze PJM na spotkaniach nie mogą być w miejscu przyciemnienia światła, ponieważ powoduje to, że Głusi odbiorcy szybciej się męczą.
6. Wymiary i przestrzeń gwarantujące dostępność (org. Size and Space for Approach and Use) – projekt zapewnia odpowiednią przestrzeń dla różnych osób (osoby wysokie/niskie.), ich postaw i mobilności, uwzględniając potrzeby architektoniczne osób niesłyszących, takie jak otwarte przestrzenie, zaokrąglone narożniki i odpowiednie oznakowanie w budynkach. Dodatkowo to co ułatwi komunikację dla osób niesłyszących to okna i lustra w całym wnętrzu budynku, ponieważ nie mogą się porozumieć wołając do kogoś w innym pokoju – musza widzieć drugą osobę. Również plany otwartych pięter mogą zwiększyć zdolność dostrzegania gestów i twarzy osób, z którymi osoby niedosłyszące lub niesłyszące chcą się komunikować. W niektórych szkołach dla osób niesłyszących projektowane są specjalne podłogi typu „Sound Floor” – tak, aby dzieci miały lepsze wyczucie odtwarzanej muzyki i umożliwiały im synchronizację tańca z rytmem muzyki. Tłumiące echa podłogi, sufity i ściany ograniczają hałas wewnątrz pomieszczenia, zapobiegając zakłócaniu komunikacji przez echa. Również wykładzina ma doskonałe właściwości tłumiące echo. Ten sam efekt daje specjalny materiał akustyczny na ściany i sufity. Akustyka jest szczególnie ważna dla osób korzystających z aparatów słuchowych.
7. Wygodne użytkowanie bez wysiłku (org. Low Physical Effort) – umożliwia efektywne i wygodne użytkowanie przy minimalnym wysiłku fizycznym, co jest szczególnie istotne w kontekście długotrwałego udziału osób niesłyszących w spotkaniach, konferencjach i innych wydarzeniach (wspomniane już przerwy). Inne przykłady uniwersalnych cech konstrukcyjnych, które uwzględniają osoby niesłyszące, to: łatwo dostępne przyciski umożliwiające włączenie światła, świetlne lub wibracyjne alarmy budzące, dwukierunkowe włączniki światła w wejściach do pokoi lub łazienek, migające kołatki do drzwi i dzwonki telefoniczne, wyraźne oznakowanie i wskaźniki wizualne, urządzenia komunikacji wizualnej w windach i innych zamkniętych przestrzeniach. Ciekawym rozwiązaniem jest pilotażowy projekt „Szkieletowy system automatycznego tłumacza na Polski Język Migowy wykorzystujący mechanizm wirtualnej postaci ludzkiej”, który pozwala na translację wypowiedzi w języku polskim na język migowy, takie rozwiązanie mogłoby mieć zastosowanie w budynkach użyteczności publicznej, ale także na lotniskach, dworcach itd. Informując w czasie rzeczywistym o zmianach w kursie lotów lub pociągów.

Źródło: archiwum własne A.Bilnicka

Podsumowując projektowanie dla osób g/Głuchych i niedosłyszących wymaga pełnego uwzględnienia ich unikalnych potrzeb i doświadczeń. Priorytetem powinno być stworzenie środowisk, które nie tylko eliminują bariery komunikacyjne, ale także sprzyjają pełnemu uczestnictwu w życiu społecznym i publicznym. To oznacza integrowanie rozwiązań zapewniających łatwy dostęp do informacji wizualnej, takich jak systemy sygnalizacji wizualnej czy piktogramy, a także projektowanie przestrzeni akustycznych, które uwzględniają różnice w słyszeniu. Ponadto, istotne jest uwzględnienie ergonomicznego i estetycznego aspektu, tworząc miejsca, które są zarówno funkcjonalne, jak i przyjazne dla osób g/Głuchych i niedosłyszących. Ostatecznym celem powinno być stworzenie otoczenia, w którym osoby G/głuche i niedosłyszące mogą swobodnie uczestniczyć, komunikować się i czerpać pełną satysfakcję z użytkowania przestrzeni publicznych i prywatnych.

Projektowanie dla osób niesłyszących opiera się na fundamentach siedmiu zasad uniwersalnego projektowania, które zakładają stworzenie środowisk dostępnych dla różnych grup użytkowników. Jednocześnie, istnieje także podejście znane jako DeafSpace Design, które uwzględnia unikalne potrzeby społeczne i sensoryczne osób niesłyszących, kładąc nacisk na stworzenie przestrzeni zgodnych z ich doświadczeniami. Te dwie perspektywy mogą się uzupełniać nawzajem.

DeafSpace Design

W 2005 roku architekt Hansel Bauman rozpoczął współpracę z wydziałem studiów nad osobami niesłyszącymi amerykańskiego języka migowego (ASL) na Uniwersytecie Gallaudet w Waszyngtonie. Jego zadaniem było stworzenie wytycznych architektonicznych, mających na celu usprawnienie interakcji osób niesłyszących z otoczeniem stworzonym przez człowieka. Zespół projektowy ustalił pięć głównych punktów styku między doświadczeniami osób niesłyszących a środowiskiem zbudowanym oraz katalog ponad stu pięćdziesięciu różnych elementów projektu architektonicznego DeafSpace, które odnoszą się do tych punktów. Living and Learning Residence Hall 6 na kampusie Uniwersytetu Gallaudet został zbudowany zgodnie z zasadą DeafSpace. Lobby ma miękkie, niebieskie ściany, które ułatwiają orientację osobom niedowidzącym. Ponadto inne budynki na terenie kampusu również zostały zaprojektowane w sposób przyjazny dla osób niesłyszących. Delikatne kolory i trafne kontrasty zostały wykorzystane, aby podkreślić język migowy i ułatwić wizualne odnajdywanie drogi. Schody, nagłe zakręty i drzwi otwierane ręcznie mogą łatwo rozpraszać osobę posługującą się językiem migowym. Dlatego też zastosowano otwarte przestrzenie, automatyczne drzwi i szerokie korytarze.

Źródło: darmowy bank zdjęć https://www.pexels.com

Na zlecenie uniwersytetu dla niesłyszących, Uniwersytetu Gallaudet nakreślono pięć kluczowych elementów, które architekci powinni wziąć pod uwagę, aby stworzyć przestrzenie zapewniające osobom niesłyszącym doświadczenia porównywalne z osobami słyszącymi w tym samym otoczeniu. To podejście uwzględnia, w jaki sposób osoby niesłyszące wykorzystują przestrzeń i zaleca kolory mebli (stonowany niebieski i zielony), kolory ścian (niebieski – dla kontrastu ze wszystkimi odcieniami skóry, aby zmniejszyć zmęczenie oczu i ułatwić zrozumienie języka migowego), oświetlenie, akustyka, pochylnie zamiast schodów, brak ostrych narożników i inne zasady projektowania, które ułatwiają odnajdywanie drogi i pomagają wszystkim użytkownikom.

DeafSpace – pięć kluczowych obszarów:

• Przestrzeń i sąsiedztwo (org. Space and Proxemity) – wystarczająco dużo miejsca, aby ułatwić komunikację poprzez kontakt wzrokowy i język migowy. Działania dotyczą tego w jaki sposób układ i wyposażenie przestrzeni mogą ułatwić komunikację.
• Zasięg sensoryczny (org. Sensory Reach) – pozwalający na większą wrażliwość na sygnały wizualne i dotykowe, takie jak ruchy cieni, wibracje, a nawet subtelne zmiany w wyrazie twarzy i pozycji innych osób. Ten obszar powinien odpowiadać na potrzebę zmaksymalizowania świadomości osoby niesłyszącej na temat otoczenia.
• Mobilność i bliskość (org. Mobility and Proximity) – wspieranie osób w poruszaniu się w przestrzeni przy jednoczesnym zachowaniu zarówno rozmowy, jak i świadomości otoczenia. Działania powinny skupić się na tym jak zoptymalizować przemieszczanie się, aby osoby niesłyszące mogły bezpiecznie poruszać się po przestrzeni podczas komunikacji (jeśli to konieczne).
• Światło i kolor (org. Light and Color) – eliminacja „dziwnych” cieni, zbytniego odblasku i podświetlenia, które mogą zakłócać komunikację wizualną i powodować zmęczenie oczu. Działania powinny skupić się na tym jak oświetlenie i schematy kolorów mogą wpływać na rozmowę i wizualne odnajdywanie drogi w przestrzeni.
• Akustyka (org. Acoustics) – zwracanie większej uwagi na dźwięk (w tym hałas w tle), który może rozpraszać lub nawet boleć, szczególnie dla osób noszących aparaty słuchowe. Działania dotyczą tego w jaki sposób można zminimalizować hałas otoczenia i pogłos dla użytkowników aparatów słuchowych lub implantów ślimakowych.

Więcej o koncepcji DeafSpace na stronie: https://gallaudet.edu/campus-design-facilities/campus-design-and-planning/deafspace/ lub https://99percentinvisible.org/episode/episode-50-deafspace/

Zasady projektowania DeafSpace zostały stworzone, aby ulepszyć projektowanie obszarów dla osób niedosłyszących, ale są to też uniwersalne zasady projektowania. Pomieszczenia z mniej intensywnym, przez co męczącym oświetleniem dla oczu czy dużą przestrzenią do wyrażania siebie i lepszą akustyką z mniejszym pogłosem, pozwalają każdemu włączyć się do rozmowy.

Podczas spotkań osób niesłyszących powszechną praktyką jest wspólne ustawianie mebli w formie "okręgu konwersacyjnego", co umożliwia pełną widoczność i uczestnictwo w rozmowie dla każdej osoby. Początek spotkań zazwyczaj obejmuje dostosowanie rolet okiennych, oświetlenia i ustawienia miejsc siedzących, aby zoptymalizować warunki komunikacji wizualnej oraz minimalizacji zmęczenia oczu.

Źródło: darmowy bank zdjęć https://www.pexels.com

Stoły konferencyjne o prostokątnym kształcie cieszą się popularnością wśród projektantów wnętrz, ponieważ efektywnie wykorzystują dostępną przestrzeń. Niemniej jednak, osoby niesłyszące, dla których komunikacja jest zazwyczaj oparta na obserwacji całej twarzy - obejmującej mimikę, czytanie z ruchu warg i wyrazu twarzy - często są wykluczane z rozmowy przy stołach o takiej konstrukcji. Dlatego lepszym rozwiązaniem są stoły okrągłe lub owalne.

Bezpieczeństwo. Kiedy w budynku użyteczności publicznej lub po prostu w pracy włącza się alarm przeciwpożarowy, osoby niesłyszące zazwyczaj polegają na szybkiej reakcji innych osób, aby zorientować się, że trwa sytuacja awaryjna. W takich miejscach jak winda czy toaleta powinny znaleźć się systemy powiadomienia wizualnego, powstaje także pytanie w jaki sposób mogłaby porozumieć się osoba g/Głucha w windzie w przypadku np. awarii. Dobrą praktyką byłoby udostępnienie w windzie numeru telefonu np. na portiernie, gdzie osoba g/Głucha mogłaby napisać SMS.

Źródło: darmowy bank zdjęć https://www.pexels.com

Główną przyczyną, dla której wiele przestrzeni nie spełnia oczekiwań osób niesłyszących, jest fakt, że architektura jako całość nie jest dostosowana do ich potrzeb. Brakuje wystarczającej liczby architektów g/Głuchych albo niesłyszących. W Polsce trudno o dane które wskazywałyby ilu mamy architektów niesłyszących. Dla zobrazowania skali można jednak podać dane z Wielkiej Brytanii, które mówią, że spośród jednego procenta wykwalifikowanych architektów identyfikujących się jako osoby z niepełnosprawnością, jedynie 0,2 procenta stanowią osoby g/Głuche. Nie dziwi zatem fakt, że wiele budynków nie uwzględnia doświadczeń osób niesłyszących w swojej architekturze, co sprawia, że przestrzenie publiczne są co najwyżej irytujące, a w najgorszym przypadku – niebezpieczne.

Dobre praktyki w projektowaniu dla osób g/Głuchych

1. Tłumacz języka migowego jest pomostem ułatwiającym skuteczną komunikację. Cyfryzacja ułatwiła komunikację chociażby przez przekazywanie informacji dzięki zastosowaniu aplikacji mobilnych i cyfrowych tablic informacyjnych. To jednak nie wystarczy, gdyż dla niektórych język polski pozostaje nieznany. Aby dotrzeć do wszystkich, informacje muszą być dostępne także w języku migowym.
   
   Świadomość jakości tłumaczenia PJM – najpopularniejszy rejestr tłumaczy to Państwowy Rejestr Tłumaczy Polskiego Języka Migowego, jednak na tę listę każdy może się wpisać i nikt nie sprawdza kompetencji tych osób (stan na 20.11.2023r.), to powoduje, że nawet osoby o małej znajomości PJM mogą „tłumaczyć” spotkania, sprawy sądowe itd. (nie znając odpowiedniego słownictwa tłumaczą tylko to co zrozumieją/znają, co może wpływać niekorzystnie na sytuację osoby g/Głuchej bo np. może mieć źle przetłumaczone pytanie lub odpowiedź).
   Najlepszym i bezpiecznym wyjściem na zlecenie tłumaczenia PJM wysokiej jakości jest korzystanie ze sprawdzonej bazy tłumaczy:
   
   a. https://tlumaczemigowi.pl/
   b. https://stpjm.org.pl/tlumacze-jezyka-migowego/
   c. Prośba G/głuchych o polecenie tłumacza.
2. Transkrypcja w czasie rzeczywistym wspomagana komputerowo (CART) składa się z maszyny stenotypowej podłączonej do laptopa z oprogramowaniem działającym w czasie rzeczywistym. Ludzie mówią, a na ściennym ekranie pojawiają się słowa. CART może sporządzić pisemny zapis dialogu. CART w MS Teams:
   https://www.microsoft.com/pl-pl/microsoft-teams/accessibility-closed-captions-transcriptions

Podczas prelekcji na ekranie po prawej stronie pojawia się słowny zapis tego co zostało powiedziane. Dodatkowo prelekcja tłumaczona jest na PJM (2 tłumaczy zmieniających się co 15 minut).
Źródło: archiwum własne A.Bilnicka

3. Napisy – to tekstowe przedstawienie słów i dźwięków usłyszanych w filmie lub programie telewizyjnym.
4. Oprogramowanie rejestrujące treść komunikacji, np. opcja dyktafonu w MS Word lub programy typu speech to text (Otter.ai, Voice Finger i inne).
5. Zapewniaj różnie formy kontaktu: mail, telefon, sms, połączenie z tłumaczem PJM. Przykład zakładki „kontakt”: https://www.sky.com/help/articles/contacting-sky-accessibility
6. Podczas pandemii i nakazu noszenia maseczek ochronnych, niektóre kawiarnie wprowadziły maseczkę, przez którą można było zobaczyć ruchy warg, jest to niewątpliwie ciekawy przykład projektowania uniwersalnego.

Źródło: darmowy bank zdjęć https://www.pexels.com

7. Obiekty powinny być wyposażone w systemy które sprawiają, że informacje alarmowe docierają do osób niesłyszących dokładnie w tym samym czasie, co do pozostałych użytkowników. Osoby niesłyszące powinny być uwzględnione w planie komunikacji kryzysowej.
8. Budynek biblioteki w Helsinkach Helsinki Central Library Oodi zastosował spiralne schody, które pozwalają osobom niesłyszącym zobaczyć, co dzieje się zarówno nad nimi jak i pod nimi; regulowane krzesła, dzięki czemu użytkownicy mogą zachować kontakt wzrokowy z innymi. Budynek zapewnia również szeroki zakres wykorzystania pomieszczeń.
9. Stoły i krzesła powinny się łatwo przesuwać w podkowę lub okrąg, co pozwala na widok na otoczenie i innych uczestników spotkania.
10. Przykłady projektu DeafSpace mogą obejmować poszerzenie korytarzy i chodników, aby umożliwić rozmowy podczas chodzenia. Wejścia do budynków powinny wykorzystywać automatyczne drzwi przesuwne, aby umożliwić kontynuowanie rozmów podczas wchodzenia i wychodzenia z budynków.
11. Przestrzenie powinny być wolne od wizualnego bałaganu i przeszkód. Światło i kolory mogą wzmocnić wizualną konwersację poprzez użycie kolorów kontrastujących z odcieniem skóry i zapewnienie dobrego oświetlenia, które dobrze oświetli twarze innych osób.
12. Rozmieszczenie mebli może sprzyjać komunikacji za pomocą języka migowego. Często zdarza się, że grupa osób niesłyszących zbiera się, aby porozmawiać i przestawia meble w okrąg, aby wszyscy mogli się widzieć. Światła mogą być wyłączone lub przesunięte, aby wyeliminować podświetlenie. Żaluzje okienne mogą być otwarte lub zamknięte. Elementy dekoracyjne i inne przedmioty na stole mogą zostać usunięte, aby zmniejszyć wizualny bałagan. Potrzeba modyfikacji przestrzeni często wskazuje na to, że architektura nie uwzględniała kwestii DeafSpace.
13. Podczas poruszania się, ludzie muszą być świadomi ewentualnych barier lub przeszkód przed nimi, czy to podczas chodzenia, biegania, jazdy samochodem czy rowerem. W przypadku osób niesłyszących, prowadzenie rozmowy podczas poruszania się wymaga ciągłego monitorowania otoczenia w razie pojawienia się przeszkód. Na przykład słupy telefoniczne na chodnikach mogą stanowić potencjalne zagrożenie, zwłaszcza biorąc pod uwagę wąskie chodniki w większości miast. Zgodnie z zasadami DeafSpace, istotne jest, aby przeszkody lub bariery były usuwane z głównych ścieżek spacerowych. Na przykład korytarze powinny być wolne od przedmiotów lub stopni, chyba że znajdują się na klatkach schodowych.