Projektowanie przestrzeni dla osób niewidomych i niedowidzących.
autor: arch. Maria Patraszewska
Liczba osób niewidomych i dotkniętych poważnymi schorzeniami wzroku w Polsce jest trudna do oszacowania. Dane wskazują na ok. 3 mln osób z deficytami wzroku (prawnie potwierdzonymi), ale w rzeczywistości jest ich 4 – 7mln /dane ze strony rządowej gov.pl/, dlatego też przy projektowaniu nie możemy pominąć myślenia również o tej grupie odbiorców.
Projektowanie przestrzeni w każdym przypadku zaczyna się od sprecyzowania oczekiwań i sparametryzowania możliwości użytkownika docelowego.
W przypadku osób niewidomych i niedowidzących musimy wziąć pod uwagę, że oprócz osoby poruszającej się samodzielnie na zasadzie dotyku ręki i odbierania informacji dźwiękowych mamy do czynienia z osobą, która zasadniczo porusza się wykonując ruch laską lub idąc z psem przewodnikiem lub też przemieszcza się w towarzystwie drugiej osoby - przewodnika. Każdy z tych przypadków determinuje inne parametry użytkowe potrzebne do stworzenia miejsca i określenia jego ergonomii rozplanowania. Przypadek pierwszy występuje tylko w przestrzeni dokładnie znanej przez użytkownika np. w mieszkaniu w którym mieszka, czy w szali szkolnej w przypadku uczniów, dlatego poniżej pokazano jedynie trzy pozostałe przypadki z podaniem parametrów, które powinniśmy brać pod uwagę planując i projektując przestrzeń.
 |
 |
 |
|---|---|---|
| osoba z laską | osoba z psem przewodnikiem | osoba z przewodnikiem |
Osoby posługujące się laską do odczytywania pola przestrzeni potrzebują około 90 cm dla wolnego pasa ruchu przed sobą i wyczucia linii prowadzącej np. krawężnika w zasięgu laski. Osoba idąca z psem przewodnikiem przy nodze zajmuje w przybliżeniu 75 cm, ale za to szerokość niezbędna dla poruszania się dwóch osób to 120 do 160 cm. Z reguły osoba przewodnika idzie bardziej z przodu, ale nie zawsze, musimy więc zagwarantować bezpieczne pole poruszania się dla dwóch idących obok sobie osób.
Jeśli chodzi o postrzeganie przestrzeni osoby niedowidzące odbierają przestrzeń w różny sposób zależny od schorzenia, które posiadają.
Warunkiem prawidłowego widzenia jest sprawny, dobrze funkcjonujący układ wzrokowy; oko, nerw i droga wzrokowa oraz mózg, który przetwarza i interpretuje otrzymywany obraz. Zaburzenia mogą dotyczyć budowy lub funkcji jakiejś części tego układu. Jeśli zaburzenie dotyczy ośrodku optycznego oka np. soczewki, czy rogówki osoba taka ma obniżoną ostrość wzroku przykładem może być tu zaćma, choroba pojawiająca się bardzo często z wiekiem. Pojawiają się wtedy problemy ze spostrzeganiem szczegółów, czytaniem, pisaniem, oglądaniem telewizji i obrazów, może pojawić się podatność na olśnienia i światłowstręt, co nie zmienia faktu, że taka osoba jednocześnie potrzebuje mieć obiekty dobrze doświetlone.
 |
 |
|---|---|
| widzenie prawidłowe – widoczne szczegóły i detale | widzenie nieostre - drobne elementy i krawędzie są zamazane |
Jeśli schorzenia dotyczą siatkówki oka i dalszych części układu wzrokowego odbierany obraz może być bardziej zróżnicowany, mieć bardziej skomplikowane cechy i prowadzić do różnorodnego ograniczenia pola widzenia. W dużym uproszczeniu można wyróżnić trzy typy pojawiających się, związanych z tą grupą zaburzeń patrzenia ograniczeń odbioru obrazu; mogą to być mroczki rozsiane, mroczek centralny lub zawężenia pola widzenia.
 |
 |
|---|---|
| widzenie prawidłowe | mroczek centralny |
 |
 |
|---|---|
| mroczki rozsiane | zawężenie pola widzenia |
Tego typu schorzenia mocno ograniczają i utrudniają odbiór przestrzeni. Pojawia się problemy z adaptacją wzroku przy przejściach pomiędzy ciemnym i jasnym środowiskiem, z odbiorem kolorów, kształtów, ze dwojeniem obrazu i jego zniekształceniami. Często takie osoby potrzebują wsparcia, a co za tym idzie wymagają konkretnych rozwiązań projektowych, które umożliwią im łatwiejszy odbiór przestrzeni oraz swobodne poruszanie się, czy to samodzielne, czy z przewodnikiem.
Podstawą projektowania powinien być nie tylko cel, ale również bezpieczeństwo użytkowania, dlatego też należy przede wszystkim przewidywać takie rozwiązania, aby korzystanie z nich nie stwarzało zagrożeń.
Dla osób niewidzących i niedowidzących bardzo istotne jest umiejscowienie elementów w przestrzeni, oznaczenia miejsc niebezpiecznych i wymagających uwagi (np. fakturą, czy kontrastem barw), oznaczenia wejść, wyjść, zmian kierunków ruchu, ograniczenie dostępu w miejscach kolizyjnych, umiejscowienie elementów na bezpiecznej wysokości, czy organizacja punktów orientacyjnych w przestrzeni.
Sam układ przestrzenny i jego poszczególne elementy, aby być przyjaznym powinny uwzględniać różne możliwości odbioru, a co za tym idzie taką przestrzeń powinny cechować przede wszystkim;
- jasne, logiczne rozplanowanie funkcji
- klarowność układu komunikacyjnego
- właściwe oznakowanie
- bezpieczna aranżacja
- właściwe oświetlenie
oraz w miarę stosowności w danych miejscach powinny być wykorzystywane elementy wspomagające percepcję i stymulujące wyobraźnię – tyflografika, mapy dotykowe, makiety.
Zrozumiały, łatwy w identyfikowaniu układ przestrzeni
Bez względu czy mówimy o przestrzeni zewnętrznej, czy wewnętrznej bardzo istotne dla orientacji jest zachowanie czystości układu funkcjonalnego i komunikacyjnego, a także wyznaczenie elementów charakterystycznych umożliwiających jej jednoznaczną identyfikację np. sekwencji słupków, konkretnych ławek, czy szpalerów zieleni.
Dla osób niewidomych i słabowidzących szybkość reakcji związana jest z odbiorem bodźców pozawzrokowych i ich interpretacją. W poruszaniu najbardziej korzystny jest prosty układ i jasny przekaz zmiany kierunków, dlatego też preferowane są zmiany kierunku pod kątem prostym lub zbliżonym do kąta prostego, a mylące są układy w których krzyżuje się ich kilka lub takie, w których identyfikacja pozycji może być utrudniona, bo na przykład meandrują lub zakręcają w sposób łagodny.
 |
 |
 |
|---|---|---|
| układ prosty, czytelny | układ prosty z czytelnymi zmianami kierunku np. w przypadku gdy przecinają się dwa trakty |
 |
 |
|---|
Do samolokalizacji osoba poruszająca się z użyciem laski potrzebuje elementów, o które ta laska może się oprzeć lub o które uderzyć, dlatego często takie osoby poruszają się wzdłuż ścian, murków, ogrodzeń lub przy krawężnikach, które wytyczają im drogę. Osoby niewidome i niedowidzące poruszają się nasłuchując dźwięków w przestrzeni i odbierając ich natężenie np. przejeżdżających aut, rozmów, czy zbliżających się kroków. Dodatkowo identyfikację umożliwia rozróżnienie typów nawierzchni wyczuwalne pod stopą. Dlatego tak ważne jest dodatkowe, właściwe oznakowanie przestrzeni i umieszczanie barier bezpieczeństwa zarówno ze względów samo poruszanie jak i właśnie bezpieczeństwo użytkowania.
 |
 |
|---|
Właściwe oznakowanie
Prawidłowe oznakowanie jest szerokim zagadnieniem i dotyczy różnego rodzaju elementów:
- oznakowania kierunkowego i komunikacyjnego (np. ścieżki kierunkowe, guzki i pasy ostrzegawcze)
- oznakowania informacyjnego (np. w systemie Braille’a lub systemie głosowym)
- oznakowania poznawczego (makiety dotykowe, tyflografika)
- oznakowania bezpieczeństwa (np. oznakowanie elementów przeźroczystych)
- oznakowania ewakuacyjnego (np. systemy dźwiękowo-ostrzegawcze)
W przestrzeni publicznej w miejscach niebezpiecznych lub natężonego ruchu powinny znajdować się różnego rodzaju elementy prowadzące takie jak listwy lub rowki, których układ tworzy tzw. pasy lub ścieżki prowadzące, a także niezwykle ważne guzki, ostrzegawcze, które informują o zmianie kierunku i stopują w miejscach ważnych lub niebezpiecznych umożliwiając bezpieczne poruszanie się np. przy przejściach dla pieszych, stopniach schodów, czy przystankach komunikacji oraz drzwiach.
System tego typu oznakowania powinien być przeanalizowany i precyzyjnie określony dla danego miejsca i sytuacji.
Ścieżki kierunkowe stosuje się dla uczytelnienia układu komunikacyjnego i umożliwienia samodzielnego, łatwego i bezkolizyjnego dotarcia do danego miejsca (np. budynku, konkretnego wejścia czy windy) zwłaszcza na dworcach lub w obiektach użyteczności publicznej. Same listwy są dostępne w rożnych formach i zrobione z różnych materiałów; jako płyty systemowe, listwy przykręcane lub naklejane na powierzchnię, z metalu, czy tworzyw sztucznych. Dodatkowo elementy te, ze względu na osoby słabowidzące, czy z ograniczoną koncentracją powinny wyróżniać się od podłoża kontrastem barwy.
 |
 |
|---|
Guzki dotykowe stanowią oznaczenie ostrzegawcze. Stosuje się je na ścieżkach dotykowych w miejscach zmiany kierunku ruchu, oraz w miejscach niebezpiecznych takich jak zmiana nachylenia terenu, krawędzi biegów schodowych, czy przed drzwiami - wszędzie tam, gdzie szczególnie ważna jest wzmożona uwaga osoby poruszającej się. Guzki dotykowe występują również w różnej formie jako: systemowe płyty chodnikowe, kostki z wybrzuszeniami, czy pojedyncze elementy wkręcane, naklejane, metalowe, czy z tworzyw sztucznych.
 |
 |
|---|---|
| guzki i listwy dotykowe w przestrzeni miasta | taśmy z guzkami uwagi przy schodach |
Zarówno guzki jak i listwy kierunkowe powinny mieć wysokość w granicach 0.5 cm-0.8 cm, kształt sferyczny, lub ścięty stożkowy, być kontrastowe w stosunku do tła na którym są umocowane. Dla osób słabowidzących lub z obniżoną koncentracją szalenie ważne jest zastosowanie dodatkowych wyróżnień kontrastem np. krawędzi schodów czy biegów schodowych.
 |
 |
 |
|---|
Oznaczenia informacyjne możemy wyróżnić jako dotykowe (np. w systemie Braille’a, mapy graficzne wypukłe) lub informacje dźwiękowe.
W przestrzeni publicznej powinna pojawiać się informacja wykorzystująca wszystkie możliwości przekazu, zarówno dotykowa jak i głosowa. Przykładem informacji dotykowej są oznakowania stosowane na poręczach, w panelu wind, klawiaturze bankomatów, czy przy drzwiach.
 |
 |
|---|---|
| oznakowanie poręczy | wypukły panel sterujący w windzie |
Przykładem informacji dźwiękowej są różnego typu „klikacze” przy przejściach dla pieszych informujące swoim natężeniem o możliwości przejścia na drugą stronę lub elementy wprost informacyjne np. przy przystankach, które dźwiękiem sygnalizują swoją lokalizację, a po naciśnięciu odtwarzają pełną informację dźwiękową (np. gdzie się znajdujemy, lub jaki transport jest spodziewany).
 |
 |
 |
|---|---|---|
| przycisk informacyjny przy przystanku oznakowany znakami Braille’a | przycisk dźwiękowy z informacją bieżącą odjazdów tramwajów przystanek Biprostal ul. Królewska, Kraków | przycisk dźwiękowy ze zmiennym natężeniem dźwięków oraz schematem dotykowym skrzyżowania na krawędzi bocznej, al. Dietla, Kraków |
Oznakowanie elementów przeźroczystych jest kwestią bezpieczeństwa zwłaszcza na ciągach komunikacyjnych i w miejscach gdzie szklane tafle drzwi, czy ścianek są łatwo dostępne i mogą generować sytuacje kolizyjne nie tylko dla osób niewidomych czy słabowidzących, ale i osób starszych, biegających dzieci lub osób z obniżoną koncentracją w danym momencie.
Takie oznaczenie może przyjmować różne formy, mieć różne kształty i barwy, ale powinno być kontrastowe i umiejscowione na wysokości wzroku.
 |
 |
|---|---|
| Oznaczenia drzwi - Muzeum Stanisława Wyspiańskiego EUROPEUM MNK | Oznaczenia drzwi - Międzynarodowe Centrum Kultury Kraków |
Oznakowania ewakuacyjne - dźwiękowe
W budynkach handlowych, wystawowych, salach widowiskowych i sportowych, kinach i teatrach, szpitalach i sanatoriach, wysokich i wysokościowych budynkach użyteczności publicznej, budynkach zamieszkania zbiorowego, stacjach metra i kolei podziemnych dworcach i portach, przy określonych parametrach dodatkowo poza standardowymi oznaczeniami graficznymi powinny być stosowane systemy ostrzegania dźwiękowego umożliwiające nadawanie ostrzegawczych sygnałów dźwiękowych oraz informacji głosowej.
Bezpieczna aranżacja przestrzeni wewnętrznych
Podobnie jak przy projektowaniu przestrzeni zewnętrznych aranżacja wnętrz powinna mieć ściśle określone strefy i czytelną, wolną od przeszkód komunikację.
Bardzo korzystne jest wprowadzenie wszelkiego rodzaju ramp i pochylni zamiast stopni w miejscach w których jest to możliwe, a także rozróżnienie formalne każdych pięter, czy to umeblowaniem, czy zastosowanymi materiałami o odmiennych kolorach i fakturach wyczuwalnych w dotyku.
Miejsca, które mogą być niebezpieczne ze względu na obniżenia poniżej 200 cm należy bezwzględnie zabezpieczać przed możliwością uderzenia się. Przykładem może być tu wygrodzenie miejsca pod schodami barierą siedzisk, albo takie ułożenie krzeseł w korytarzu lub pomieszczeniu, żeby uniemożliwiało bezpośrednie podejście pod skos dachu i niechybną kolizję.
Wszystkie elementy wiszące i wcinające się w przestrzeń ponad głową powinny być montowane na bezpiecznej wysokości 220 cm określonej w Warunkach Technicznych.
Odchodzi się również od wszelakiego rodzaju reklam i witryn stojących, a jeśli są one niezbędne powinny mieć zabudowaną podstawę lub ewentualnie maksymalny prześwit do 30 cm, tak aby osoba idąca z laską miała szansę w prosty sposób odnaleźć je, wyczuć gabaryty i bezpiecznie ominąć. Standardem jest informacja głosowa w windach, również standardem powinny stać się opisy znakami Braille’a umiejscowione na wysokości dostępnej ok. 150 cm po stronie otwarcia drzwi lub przy samej klamce. Dodatkowo w pomieszczeniach bardzo ważna jest prawidłowa akustyka niwelująca nadmierne odbicia dźwięków i pozwalająca na szybszą orientację i reakcję osoby niewidzącej. Jednocześnie elementy wystroju charakterystyczne dla danego miejsca lub ułożone sekwencyjnie pomagają w identyfikacji miejsca, pozycji i ocenie odległości.
Właściwe oświetlenie
Najbardziej korzystne dla osób słabowidzących jest równomierne oświetlenie, unikanie tworzenia miejsc z dużym kontrastem, gdyż przejście pomiędzy jasną i ciemną strefą może powodować olśnienia i znacząco wydłużyć czas reakcji.
W przestrzeni publicznej już od dłuższego czasu zaczęto wprowadzać bardzo dużo elementów iluminacji dekoracyjnej. Zwłaszcza jest to widoczne w obszarze miast i w miejscach typowo reprezentacyjnych na przykład przy placach czy gmachach konkretnych obiektów użyteczności publicznej. Instalowane są różnego rodzaju punkty świetlne o dużym natężeniu zapewniające nocne doświetlenie elewacji budynków, szpalerów zieleni, czy pomników. Należy bezwzględnie unikać sytuacji, gdy tego typu elementy znajdują się na ciągu komunikacyjnym. Są one przyczyną przykrych, a nawet bolesnych olśnień zwłaszcza u osób posiadających nawet lekkie schorzenia aparatu wzrokowego. Należy je sytuować poza obszarem ruchu, tak by nie było możliwości przypadkowego nastąpienia na lampę.
 |
 |
|---|
Elementy wspomagające orientację w przestrzeni
Dużą pomocą w orientacji w przestrzeni są różnego rodzaju elementy dotykowe. Coraz częściej spotyka się tyflograficzne mapy terenu, czy tyflograficzne plany kondygnacji budynków. Są one szczególnie potrzebne w przestrzeniach i obiektach publicznych, ale i komercyjnych typu galerie, czy biurowych, wszędzie tam gdzie mogą ułatwić dotarcie do celu w ruchliwych i zatłoczonych miejscach lub stanowić bazę informacji np. podczas zwiedzania.
Na bazie wypukłych linii i znaków tego typu plansze obrazują położenie pomieszczeń względem siebie lub istniejący układ komunikacyjny wraz z lokalizacyjnym punktem orientacyjnym i indywidualną legendą oznaczeń. Wykonuje się je z różnych materiałów, z reguły są to tworzywa sztuczne, ale i grawerowane lub wycinane metale. Na planszach wskazane jest zastosowanie kontrastowej grafiki, a same tablice powinny być umieszczane w najbardziej wygodnej do użytkowania stabilnej formie, czyli przytwierdzone do podłoża i na wysokości 90 cm oraz z nachyleniem pod kątem 25 stopni.
Nie wszystkie osoby niewidome będą potrafiły w sposób jednoznaczny odczytać tego typu mapę warto więc zapewnić możliwość uzyskania informacji głosowej lub bezpośredniej pomocy personelu danego miejsca poprzez dodatkowe guziki informacyjne lub guzik przywoławczy dla personelu danego miejsca.
Oprócz tyflografiki w postaci map i planów orientacyjnych dużą wartość mają grafiki z elementów wypukłych, fakturowanych lub kształty dotykowo - poznawcze. Tego typu elementy stosuje się chociażby przy okazji aranżacji wystaw, czy jako pomoce naukowe. Za pomocą dotyku osoba niewidoma jest w stanie w pewnym stopniu zbudować sobie w wyobraźni dany eksponat i poznać go.
 |
 |
|---|
 |
 |
|---|---|
| Wystawa czasowa w MHK Krzysztofory – tyflografika obrazów | Centrum Multimedialne – dotykowa makieta Wawelu |
Innym elementem doskonale wspomagającym odbiór przestrzeni są makiety urbanistyczne. Są one eksponowane dla pokazania na przykład konkretnych historycznych założeń w muzeach, ale i również coraz częściej spotkać możemy je w centrach miast. Makiety pozwalają na uzyskaniu informacji o kształtach i położeniu budynków, ulic, placów, na wyczucie skali poszczególnych elementów i zauważenie dominant, czy budynków nietypowych. Tego typu palpacyjne rozczytywanie obiektów dopełnia obraz rzeczywisty kreowany podczas poruszania się i umożliwia lepiej zrozumieć relacje w przestrzeni.
 |
 |
|---|
Elementy wspomagające orientację w przestrzeni – nowe technologie
Nowe technologie są ogromnym sprzymierzeńcem w uzyskiwaniu pełnej informacji niezbędnej dla maksymalnego usamodzielnienia osób niewidomych. Wraz z pojawieniem się komórek dostępnych dla każdego pojawiły się również aplikacje umożliwiające swobodne dotarcie do celu lub łatwe pozyskanie informacji głosowej. Dostępne są aplikacje, które umożliwiają swobodne pisanie, dyktowanie, czy odtwarzanie tekstu zachowując przy tym jednocześnie dyskretność (np. opcja czarnego ekranu komórki), nie mniej to tylko część z potrzebnych rozwiązań. Dla osób niewidomych poruszających się np. z laską istotna jest informacja w jakiej pozycji znajdują się względem danego punktu w przestrzeni. Dlatego wprowadzane są rozwiązania w postaci znaczników konkretnych miejsc, które podają dane oraz informację osobie, która zbliża się do nich. Przykładem tego typu urządzeń są elementy pilotażowego programu „totupoint”, o którym można szerzej przeczytać na stronie www. www.pirslab.pl
 |
 |
|---|
Nowe technologie to nie tylko pomoce w poruszaniu się, czy poznawaniu świata, to również postęp w medycynie. W roku 2017 roku w Australii rozpoczęły się badania związane ze stworzeniem tzw. bionicznego oka – implantu, weszły one w fazę badań na ludziach i przynoszą bardzo obiecujące rezultaty nie mniej to co stanowi poważną przeszkodę to to, że wszystkie innowacje wiążą się z ogromnymi nakładami finansowymi oraz czasem potrzebnym na wdrożenie i osiągnięcie zakładanych efektów.
Podsumowanie
Uniwersalne projektowanie - to projektowanie z myślą o wszystkich i dla wszystkich. Szczególne potrzeby osób niewidomych i niedowidzących powodują, że o barierach powinniśmy myśleć w sposób przychylny, jako o elementach w przestrzeni które mogą wskazywać drogę, ułatwiać poruszanie, umożliwiać identyfikację i bezpiecznie prowadzić do celu. Wszystkie elementy ułatwiające funkcjonowanie osób ze szczególnymi potrzebami przywołane w artykule powinny być standardowo używane, a ich system ujednolicony w zakresie danej przestrzeni. Każdy poszczególny element zastosowany w sposób świadomy i zgodny z przemyślanym scenariuszem działania oraz zweryfikowany w naturze da oczekiwany rezultat i będzie służył w sposób prawidłowy, a elementy nowych technologii jeśli staną się rozwiązaniami powszechnego użytku będą automatycznie bardziej dostępne ekonomicznie.